Vaak zijn op religieuze schilderijen uit de 14de en 15de eeuw kleine stillevens te zien. Prachtig gedetailleerde bloemen, vruchten en insecten sieren de bijbelse scènes die zijn uitgebeeld. Hieruit ontstaat uiteindelijk het op zichzelf staande stilleven. Vooral in de 17de eeuw was hier veel vraag naar. In de religieuze voorgangers hadden afgebeelde vruchten vaak een duidelijk symbolische betekenis. Sommige kunsthistorici denken dat hiervan ook sprake is in de 17de-eeuwse stillevens, omdat in de literatuur en schilderkunst uit deze tijd soms sprake is van verborgen symboliek. Als niets in de context van zo’n stilleven daarop wijst, is dat alleen moeilijk te bewijzen. Toch valt wel het een en ander te vertellen over de symbolische waarde van vruchten.

Op dit schilderij van Maria met kind is rechts op de voorgrond een appel zichtbaar. Madonna met kind,  omgeving Giovanni Bellini, 1465 – 1470, olieverf op paneel, 66 x  48 cm, Rijksmuseum Amsterdam

Stilleven, Abraham Hendricksz. van Beyeren, 1640 -1680, olieverf op doek, 126 x 106 cm, Rijksmuseum Amserdam

Het horloge op de voorgrond van het schilderij verwijst naar de vergankelijkheid.

Detail uit: Stilleven met een gouden bokaal, Pieter de Ring,  1640 – 1660,  olieverf op doek, 100 x 85 cm, Rijksmuseum Amsterdam

Detail uit: Stilleven met kazen , Floris Claesz. van Dijck, 1610 – 1620, olieverf op paneel,  82,2 x 111,2 cm,  Rijksmuseum Amsterdam

Detail uit: Stilleven met een gouden bokaal, Pieter de Ring,  1640 -1660,  olieverf op doek, 100 x 85 cm, Rijksmuseum Amsterdam

Detail uit: Stilleven, Osias Beert, 1600 – 1624, olieverf op paneel,  46,5 x 79 cm, Rijksmuseum Amsterdam

Detail uit: Stilleven, Osias Beert, 1600 – 1624, olieverf op paneel,  46,5 x 79 cm, Rijksmuseum Amsterdam

Christelijke symboliek
Of en welke betekenis een vrucht in een schilderij vertegenwoordigt, hangt af van de context van het werk. In een afbeelding van Maria met Christus, een onderwerp met een religieuze lading, staat de appel voor spirituele kennis. In het paradijs gaf de appel Adam en Eva immers kennis van goed en kwaad. In keukenstukken, schilderijen waarop groente, fruit, vlees en vis zijn afgebeeld in een rijk stilleven op de voorgrond van een keuken, waarin zich een of meer keukenmeiden bevinden is op de achtergrond meestal een bijbelse scène weergegeven. Of de afzonderlijke objecten hier iets betekenen, valt niet aan te tonen. Maar zeker is dat met het geheel van voedsel en drank een tegenstelling wordt weergegeven met de bijbelse scène. Zo wordt de beschouwer gewaarschuwd voor overdaad of gewezen op het belang van geestelijke rijkdom in tegenstelling tot aardse.Vergankelijkheid
Van stillevens waarop alleen spijs en drank zijn afgebeeld, gaat misschien een zelfde soort algemene symbolische boodschap uit. Waar vruchten zijn weergegeven, zou de schilder hebben kunnen verwijzen naar overdaad of naar het feit dat zij snel vergaan. Denk eraan, het leven is vergankelijk, zegt hij dan eigenlijk met zijn werk. Duidelijk sprake van zo’n soort boodschap is in schilderijen waarin een doodshoofd is afgebeeld, of een klok of horloge. Soms wordt een symbolische betekenis ook in een tekst in het schilderij vermeld. Moeilijker wordt het om iets over de afzonderlijke objecten in een stilleven te zeggen. Vooral wanneer aanwijzingen ontbreken dat zij een verborgen symbolische boodschap uitdragen.

Vruchten
Wel kunnen we, los van de context van een schilderij, over bijvoorbeeld vruchten beschrijven wat zij in het algemeen aan symbolische betekenissen vertegenwoordigen. Deze betekenissen zijn te vinden in verschillende bronnen, variërend van de Bijbel, klassieke mythologie en medische handboeken tot de emblemataliteratuur van de zeventiende eeuw. Daarbij beperken we ons tot een aantal vruchten die veelvuldig voorkomen in de schilderkunst.

Zo waren citrusvruchten gewijd aan Venus, de klassieke godin van de liefde. Met name de citroen, vanwege zijn bittere smaak, kon symbool staan voor zure liefde en valse vriendschap. Citroen werd vaak gebruikt om zoete wijn op smaak te brengen. Belangrijk daarbij was de juiste verhouding of mate, zodat de citroen ook voor matigheid kan staan.

Noten, en met name de walnoot, kunnen de heilige drie-eenheid symboliseren (heilige geest, God de vader en Christus), omdat zij uit drie delen bestaan. De zoete kern (de noot) staat dan voor de zoetheid van Christus, de schil voor de kracht van zijn allesomvattende goddelijkheid en de dop wordt vergeleken met Christus lijden aan het kruis.

Vruchten die ook veel voorkomen, zijn perziken. Zij kunnen lust weergeven, waarbij zij worden vergeleken met het vrouwelijk geslachtsdeel. Maar ook kunnen zij onder meer symbool staan voor de heilige drie-eenheid (bestaande uit vruchtvlees, een pit en een kern).

Kersen worden gezien als hemelse vruchten, omdat zij al vroeg in het jaar voorkomen en het in de hemel altijd voorjaar is. Kersen kondigen de lente aan en staan daarom onder andere symbool voor de Annunciatie en voor de vleeswording van Christus.

Tot slot de aardbei. Het drieledige blad van deze vrucht staat voor de drie-eenheid, de witte bloem voor kuisheid, de kruipende manier van groeien voor nederigheid en de bloeitijd (voorjaar) evenals bij de kers voor de Annunciatie en de vleeswording van Christus.

Hanneke Prins

Leestips

–A fruitful past, A survey of the fruit still lifes of the northern and southern Netherlands from Brueghel till Van Gogh, tent. cat. door Sam Segal, Gallery P. de Boer/ Herzog Anton Ulrich-Museum Braunschweig 1983.
· Stil-life in the age of Rembrandt, tent. cat door E. de Jongh, Auckland City Art Gallery 1982.
· Tot Lering en Vermaak. Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw, tent. cat. Rijksmuseum Amsterdam 1976.
· E. de Jongh, Zinne-en minnebeelden in de schilderkunst van de zeventiende eeuw, Uitgave Nederlandse Stichting Openbaar Kunstbezit en Openbaar Kunstbezit Vlaanderen i.s.m. het Prins Bernhard Fonds 1967.